Từ đam mê đến lợi nhuận

Nuôi ong là nghề truyền thống có từ lâu đời ở nước ta. Các sản phẩm từ ong như mật, sáp… có giá trị dược liệu và kinh tế cao. Ưu điểm của nghề nuôi ong là không tốn nhiều diện tích, vốn đầu tư ban đầu không lớn và không tốn nhiều nhân lực. Khai thác lợi thế từ thiên nhiên, kết hợp kinh nghiệm dân gian với khoa học kỹ thuật hiện đại, nhiều nông dân đã vươn lên làm giàu bằng hình thức nuôi ong lấy mật kết hợp trồng cây cảnh, trong đó không ít người đã trở thành tỷ phú sinh ra từ làng.

Bài viết này sẽ giới thiệu cụ thể mô hình nuôi ong kết hợp trồng cây cảnh – mô hình phát triển kinh tế hộ gia đình và làm giàu của không ít nông dân miền núi hiện nay.

Theo đánh giá của nhiều hộ nuôi ong, để phát triển hiệu quả mô hình này trước hết cần có sự am hiểu về đặc tính của loài ong bởi vì “nuôi ong cũng như chăm sóc trẻ con”. Đời sống đàn ong có tổ chức rất khoa học bao gồm: 1 ong chúa (ong mẹ), ong đực và ong thợ. Ong chúa là cá thể duy nhất có khả năng sinh sản để duy trì bầy đàn và điều tiết của hoạt động của đàn ong. Đàn ong phát triển tốt hay không phụ thuộc vào chất lượng chúa. Ong đực làm nhiệm vụ duy nhất là giao phối với ong chúa. Ong thợ làm mọi nhiệm vụ trong đàn, có cấu tạo cơ thể thích hợp với việc nuôi ấu trùng, thu mật và phấn hoa. Am hiểu sâu sắc đời sống, tổ chức của đàn ong sẽ tạo điều kiện cho việc nuôi ong hiệu quả.

Nuôi ong được xem là một nghề đòi hỏi sự khéo léo, dày công chăm bẵm như trẻ nhỏ nhưng cũng không phải là quá khó khăn nếu người làm nghề thực sự ham thích học hỏi và cần nhất là sự cần mẫn như chính loài ong. Không chỉ am hiểu đặc tính của loài ong, người nuôi ong cũng cần phải có sự am hiểu về các loài hoa, mùa hoa nở, mùa con ong đi lấy mật, biết cách luân chuyển đàn ong tìm kiếm những nơi có nguồn mật hoa dồi dào.

Bác Vũ Đình Khôi, thôn Luộc Giới, xã Tân Hiệp, huyện Yên Thế, tỉnh Bắc Giang – người đã có thâm niên gần 40 năm gắn bó với nghề nuôi ong cho biết: “Nuôi ong không tốn thời gian chăm sóc nhưng lại đòi hỏi sự khéo léo, cẩn thận. Người nuôi ong cũng phải cần mẫn như con ong. Từ Tết Nguyên đán cho đến tháng 4 âm lịch là mùa ong mật. Để ong lấy được nhiều mật, nhà tôi phải di chuyển đàn ong 5-7 lần/năm đến một số vườn cây ăn quả trong huyện. Việc di chuyển thường tiến hành vào ban đêm khi đàn ong đang ngủ để tránh tình trạng phân tán đàn do bị thay đổi địa điểm nuôi đột ngột”.

Điều kiện thiên nhiên, khí hậu có ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả nuôi ong. Bởi vậy việc nuôi ong cần dựa trên sự khảo sát, tìm hiểu tình hình thời tiết, khí hậu của mỗi vùng miền và mỗi thời kỳ. “Những năm mưa thuận gió hòa, nhân dân làm ăn vui vẻ, thóc lúa được mùa, cây hoa trái năng suất thì hiệu quả nuôi ong sẽ đạt cao. Còn ngược lại những năm thiên nhiên khắc nghiệt, hoa trái kém thì ngành nuôi ong sẽ gặp khó khăn”, bác Nguyễn Văn Cường, thôn Đồng Tâm, Tân Hiệp, Yên Thế, Bắc Giang Cường – người cũng đã hơn 30 năm làm nghề nuôi ong lấy mật chia sẻ.

Trong quy trình, kỹ thuật nuôi ong, hai vấn đề cần đặc biệt quan tâm là chọn giống ong và kỹ thuật chăm sóc, phòng chữa các loại bệnh cho ong.

Việc chọn giống ong ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất mật: giống tốt, con chúa đẻ khỏe thì cho năng suất mật cao. Người tạo giống phải có kỹ năng chọn những đàn ong có các đặc tính mong muốn. Sau đó, để đạt được thành công cao nhất, họ phải cho ong đực chọn từ đàn bố giao phối với ong chúa tơ tạo từ đàn mẹ. Theo kinh nghiệm và nghiên cứu của các chuyên gia, việc lựa chọn ong làm giống dựa trên 5 đặc tính cơ bản:

– Đặc tính hung dữ

– Sản lượng mật

– Tình trạng ấu trùng

– Dịch bệnh

– Khả năng dọn vệ sinh trong tổ

Chia sẻ kinh nghiệm chọn giống ong dựa trên phương pháp cổ truyền kết hợp với khoa học, bác Nguyễn Văn Cường cho biết:

– Thùng nuôi ong: để nuôi ong người ta dùng các kiểu thùng gỗ thông dụng tự chế theo cách riêng, nhưng hiện nay là kiểu thùng langtros, có hai cửa sổ để đóng mở, phía trên có nắp đậy để chống mưa nắng. Cửa ra vào của ong phải to và rộng để không ảnh hưởng đến quá trình tạo bầy đàn của ong.

Thùng nuôi ong được xem như ngôi nhà chung của đàn ong. Có thùng nuôi ong tốt thì việc nuôi ong sẽ hiệu quả. Tùy vào điều kiện của từng vùng có thể xây dựng thùng nuôi ong phù hợp. Ở miền núi người ta dùng thân cây tròn rỗng ruột để làm thùng nuôi ong, gọi là bộng ong. Cách làm bộng để nuôi ong có mặt tốt là duy trì được sự thân thiện của đàn ong với môi trường tự nhiên, nhưng lại gặp khó khăn nếu tổ chức sản xuất lớn. Tốt nhất là nuôi ong trong thùng cải tiến với khung cầu di động, tiện dụng cho người nuôi ong và cho năng suất mật cao.

– Khung cầu: phía bên trong thùng ong là các cầu ong hay gọi là khung cầu (kèo) có thể tháo ra mở vào để lấy mật, trên khung cầu này ta sẽ đặt vào bánh tổ để cho ong xây tổ. Nuôi ong bằng khung cầu di động là dụng cụ để khai thác mật thuận tiện nhất, cho năng suất mật cao.

– Các dụng cụ khác: dụng cụ để khai thác mật thuận tiện nhất, cho năng suất mật cao.

Quy trình và kỹ thuật nuôi ong

Nguồn thức ăn chính của ong là mật của các loài hoa. Bởi vậy việc lựa chọn địa điểm đặt đàn ong cần phải dựa trên đặc điểm này.

Theo kinh nghiệm, địa điểm đặt đàn ong cần:

– Gần nguồn mật phấn hoa 

– Không phun thuốc sâu, hóa chất. 

– Không có dịch bệnh, ít hoặc không có ong rừng, chim thú hại. 

– Địa hình thoáng mát, yên tĩnh, không gần đường giao thông, nhà máy đường, nhà máy hóa chất, nhà máy chế biến hoa quả và không có hồ lớn bao quanh…

Về cách đặt thùng ong, nên kê cao 25 – 30cm so với mặt đất, thùng nọ cách thùng kia ít nhất 1m, cửa ra vào đặt các hướng khác nhau, chọn nơi khô ráo, thoáng mát như dưới hiên nhà, cạnh gốc cây. Không nên đặt đàn ong trên sân gạch, nền xi măng, nơi qúa ẩm ướt hoặc gần chuồng gia súc, gia cầm.

Do gần nguồn phấn hoa dồi dào, đàn ong phát triển mạnh. Ngôi nhà của đàn ong trở nên đông đúc, chật chội thì đàn ong sẽ chia đàn tự nhiên làm mất ong và giảm năng suất mật. Vì vậy khi đàn ong phát triển mạnh, người nuôi ong nên chủ động chia và nhân đàn.

Ở miền Bắc, ong thường chia đàn vào tháng 3 – 4, một số ít chia vào tháng 10 – 11. Ở miền Nam, ong thường chia đàn vào tháng 10 – 11 và tháng 2 – 4 (đầu và giữa vụ mật).

Cách xử lý chia đàn tự nhiên:

– Trong trường hợp đàn ong ít quân: khắc phục việc chia đàn bằng cách thay ong chúa cũ bằng ong chúa mới vào lúc nguồn hoa phong phú, cho thêm tầng chân, quay mật hoặc chuyển cầu mật cho đàn khác, nới rộng khoảng cách cầu và bỏ vật chống rét ra ngoài, vặt các mũ chúa và cắt bỏ lỗ tổ ong đực.

– Trong trường hợp đàn ong mạnh thì chủ động chia đàn: cần cho ăn đủ, chọn những mũ chúa thẳng dài ở vị trí trống như ở 2 góc và dưới bánh tổ để sử dụng sau khi ong chia đàn mới.

– Đàn ong chia đàn tự nhiên thường ăn no mật và phần đông ong thợ trẻ đang độ tuổi tiết sáp, xây tầng nhanh, nên ngay sau khi ổn định có thể cho đàn ong đó xây tầng chân. Đàn ong gốc chỉ giữ lại 1 mũ ong chúa tốt nhất để thay chúa còn lại cắt bỏ tất cả các mũ chúa đi.

Kỹ thuật chia đàn đòi hỏi sự quan sát, chăm sóc cẩn thận để tạo đàn ong hợp lý về tổ chức và số lượng đàn ong.

Nhập ong thợ từ đàn này sang đàn khác nhằm :

– Điều chỉnh thế ong cho đồng đều. 

– Xử lý các trường hợp: bốc bay, mất chúa, tăng lực lượng xây bánh tổ. 

Thao tác nhập đàn ong cần nhẹ nhàng để tránh ong đánh nhau gây tình trạng mất ổn định trong đàn ong và những đàn xung quanh.

a. Các nguyên tắc nhập đàn ong, cầu ong

– Nhập vào buổi tối

– Nhập đàn ong không có chúa vào đàn ong có chúa

– Nhập đàn ong yếu vào đàn ong mạnh

b. Các cách nhập ong

Nhập gián tiếp (ngoài ván ngăn):

– Khử hoặc tách chúa ở đàn bị nhập trước 6 giờ.

– Đến tối nhấc các cầu định nhập đặt ngoài ván ngăn của đàn ong được nhập. 

– Sáng hôm sau nhấc ván ngăn ra ngoài và ổn định cầu mới nhập vào.

Nhập trực tiếp (trong ván ngăn): buổi chiều, tách ván ngăn ra xa, đến tối đặt nhẹ cầu nhập vào hoặc thổi nhẹ cho ong già bay khỏi tổ, còn lại toàn ong non.

4. Phương pháp chia đàn ong

Chia đàn nhân tạo nhằm giảm sự chia đàn tự nhiên và tăng số đàn. Có mấy phương pháp chia như sau:

a. Chia đàn song song

– Sau khi chuẩn bị được ong chúa, mũ chúa, dùng một thùng mới có màu sơn giống với màu thùng cũ của đàn ong định chia. 

– Chia đều số cầu, quân nhộng, ấu trùng và thức ăn ra làm đôi, đặt 2 đàn liền nhau. 

– Để 2 đàn cách đều vị trí đàn cũ 20 – 30cm. Nếu đàn ong vào nhiều hơn thì nhích xa vị trí cũ, đàn nào vào ít thì nhích gần lại. Dần dần tách 2 đàn ra xa nhau, quay cửa tổ ra 2 hướng.

Cách chia này có ưu điểm là hai đàn được chia đều, phát triển nhanh, không phải mang ong đi, tiện kiểm tra, chăm sóc.

b. Chia dời chỗ

Mang thùng mới đến gần đàn cơ bản, tách ra 2 – 3 cầu, chèn lại, rồi chuyển đi cách đó 1km, thường mang ong chúa đã đẻ đi. Nên tiến hành trước vụ mật 40 ngày.

c. Tách cầu ghép thành đàn mới

Khi sắp tới vụ mật, có một số đàn ong mạnh muốn chia đàn tự nhiên, nếu không chia ong sẽ tự chia đàn hoặc đi làm kém. Cần lấy từ các đàn mạnh, mỗi đàn một cầu nhộng và quân để tách ra hình thành đàn mới, vừa chống chia đàn, vừa tăng sản lượng mật, tăng được số lượng đàn. Ngày đầu chỉ nên lấy 1 cầu, ngày sau lấy 1 cầu của đàn khác và hôm sau lấy thêm 1 cầu của đàn thứ 3. Nếu ong chúa đẻ, đàn ghép sẽ phát triển nhanh.

Các loại bệnh trên ong phổ biến nhất là: bệnh thối ấu trùng, ấu trùng túi và bệnh ỉa chảy. Trong quá trình chăm sóc, phát hiện và chữa trị kịp thời các loại bệnh cho ong rất quan trọng, ảnh hưởng đến năng suất lấy mật.

Chia sẻ kinh nghiệm trong việc phòng chữa các bệnh cho ong, bác Cường cho biết: “Đàn ong khỏe, điều kiện chăm sóc chu đáo, không để nó đói kém, thưa cầu thì sẽ ít bệnh tật. Ong cũng giống như con người nếu không được chăm sóc, nuôi dưỡng tốt dễ mắc các loại bệnh tật. Khi mắc bệnh thối ấu trùng nặng thì không nên để đông cầu quân và kết hợp dùng các loại thuốc chứ không nên dùng duy nhất kháng sinh. Khi chữa bằng kháng sinh thì cho thêm thuốc bổ để hỗ trợ những con khỏe phục vụ cho đàn ong. Và phương pháp hiệu quả hơn là thay chúa trong thời kỳ ong bệnh sẽ khắc phục nhanh chóng. Mình làm chúa chủ định trước sau đó thay cho mỗi đàn ong mắc bệnh”.

Yêu cầu nhiệt độ trong đàn ong từ 33 – 35 độ C, độ ẩm từ 60 – 80%.

Chống nóng cho ong:

– Không để đàn ong ở ngoài nắng, không đặt cửa về hướng tây, không để đàn ong chật chội. 

– Đặt máng có nước trong thùng ong vào những ngày nóng bức. Bác Khôi chia sẻ: “Thời tiết nắng thì chọn những nơi bóng râm mát đặt đàn ong, Khi nhiệt độ ngoài trời cao (tháng 5, 6) thì có thể dùng vải ướt để lên thùng hoặc đổ nước lạnh dưới đáy thùng”.

Chống rét, khô hanh cho ong: 

– Điều chỉnh đàn ong trước mùa rét để có thế đàn đông đều, nên kết thúc nhân giống trước 30/11 để có thời gian nâng thế đàn tốt qua mùa đông. 

– Cho ăn đầy đủ đến khi có mật vít nắp, nếu thiếu phấn kéo dài phải cho ăn bổ sung.

– Dùng rơm, lá chuối khô… làm vật chống rét để ở ngoài ván ngăn hoặc bên trên xà cầu. 

– Bịt kín các khe hở của thùng ong, không để cửa tổ quay về hướng bắc. 

– Nếu khô hanh quá cho uống nước pha ít muối với tỷ lệ 9/1000. 

Mùa hoa nở, cây trái đơm chồi, nảy lộc là mùa con ong đi lấy mật, mùa cho năng suất hiệu quả cao nhất của những người nuôi ong. Bởi vậy việc chuẩn bị đàn ong trước vụ mật là rất cần thiết. 

Kết hợp giữa phương pháp dân gian và kỹ thuật khoa học, kinh nghiệm từng vùng, mỗi hộ nuôi ong có những bí quyết riêng để chuẩn bị nguồn lực, điều kiện cho vụ mật. Nghề nuôi ong có những điểm khá đặc biệt. Các hộ nuôi ong không có sự cạnh tranh mà trái lại luôn tương trợ, giúp đỡ nhau. Đặc biệt vào vụ mật, họ có thể lập hội di chuyển đàn ong tới những vùng nhiều hoa để cùng khai thác mật. Đây cũng là nét độc đáo thể hiện thú chơi tao nhã, tinh thần đoàn kết của các hộ nuôi ong.

Với kinh nghiệm hàng chục năm trong nghề, bác Vũ Đình Khôi và bác Nguyễn Văn Cường chia sẻ những bí quyết khi chuẩn bị vào vụ mật:

Tận dụng ưu thế địa hình, khí hậu, nhiều hộ nông dân nuôi ong kết hợp trồng cây cảnh, chim cảnh để gia tăng thu nhập. Đây cũng là hình thức kết hợp có sự bổ trợ, mang lại hiệu quả kinh tế cao. Theo kinh nghiệm của nhiều hộ nông dân, cây cảnh và chim cảnh có thể tìm kiếm trên rừng mỗi khi di chuyển đàn ong đi lấy mật.

Bác Khôi tâm sự: “Tận dụng lợi thế đất vườn vải thiều rộng, 6 năm trước tôi lặn lội vào rừng để tìm cây cảnh; đồng thời mua thêm cây phôi của người dân trong vùng để mang về nhà trồng. Tích tiểu thành đại, giờ đây khu vườn của gia đình tôi cũng có khoảng vài trăm cây cảnh khác nhau, trong đó chủ yếu là cây lộc vừng, sanh, si, sung, mai chiếu thuỷ… Bằng kinh nghiệm học hỏi được từ bạn bè và qua sách báo, hằng ngày tôi cố gắng áp dụng vào uốn, tỉa cây cảnh theo các thế: long, ly, quy, phượng”.