Nghịch lý trong đầu tư công

Hiện tượng “đầu tư công dàn trải và kém hiệu quả” hay chúng ta nhận định ví von là đầu tư kiểu :con nhà lính tính nhà quan” hay học đòi kiểu “nhà nghèo lãng phí” đó chính là sự nghịch lý đầu tư công ở Việt Nam trong suất thời gian qua. 

Lấy một vài con số hai ví dụ cụ thể còn đi tổng kết toàn thể các lĩnh vực ngành nghề, và các địa phưởng thì thực sự là vấn đề phải cần đến chữ cảnh báo và “rùng mình” khi nhắc đến; Ví như những bê bối của Tậpđoàn kinh tế nhà nước Vinashin với dự án tàu vận tải biển tuyến Bắc -Nam, chi ra cả 1.000 tỉ đồng nhưng lại hoạt động kém hiệu quả, hayVinalines với dự án đầu tư xây dựng Dự án Nhà máy sửa chữa tàu biểnVinalines phía Nam, gây thiệt hại lớn về kinh tế là minh chứng điển hìnhcho sự hoang phí nguồn nhân lực và tài nguyên. Hay con số mà các chuyêngia bắt mạch căn bệnh “nghiện đầu tư công” đã chỉ ra: trong lòng mộtnền kinh tế với GDP mới 130 tỉ USD mà sở hữu tới 100 cảng biển, 18 khukinh tế ven biển, 30 khu kinh tế cửa khẩu, hơn 650 cụm công nghiệp.

Năm 2011, để chống chọi lại với lạm phát gia tăng, Chính phủ đã rất đauđầu trong công tác cắt giảm đầu tư công kém hiệu quả. Tuy nhiên, có mộtnghịch lý: trong khi chủ trương chung là thắt chặt chi tiêu và giảm đầutư công, thì số liệu cuối năm của Bộ Kế hoạch và Đầu tư (KH-ĐT) công bốtỷ lệ đầu tư dự án công cả nước vẫn chiếm 40% GDP, kèm theo nhận xéthiệu quả đầu tư còn thấp. Đáng ngạc nhiên hơn là trong bối cảnh khó khănnhư vậy, báo chí lại tiếp tục đưa tin về những danh mục đầu tư công mới2012 do Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương trình với Chính phủvới tổng vốn lên đến 300 tỉ USD.

Mặt khác, trong khi các dự án mới liên tục được cấp phép và được nghiêncứu thì nhiều dự án cũ vẫn chưa tiến hành xong, chậm trễ tiến độ thicông, hay thậm chí còn… nằm trên giấy. Sự lệch pha giữa các kế hoạchmuốn thực hiện và được thông qua với mức độ khả thi, ít nhất xét về khíacạnh tài chính có thể quan sát được qua con số của Bộ KH-ĐT: Để tiêuthụ hết số dự án đã được thông qua, mỗi năm cần một số tiền lớn hơn tổngmức đầu tư toàn xã hội. Có quá nhiều dự án được phê duyệt chỉ “cho có”,không tiến hành thực hiện. TS Phan Thanh Hà, Vụ phó Vụ Tài chính vàTiền tệ, Bộ KH-ĐT đúc kết: “Chúng ta phê duyệt quá nhiều dự án vượt khảnăng nguồn lực hiện có, kế hoạch đầu tư bị cắt khúc ra nhiều năm, cònviệc thực hiện dự án thì theo kiểu xếp gạch giữ chỗ”.

Kém hiệu năng, chưa minh bạch trong quá trình thực hiện, tư duy nhiệmkỳ hay bị lợi ích nhóm chi phối… là những nét chấm phá trên bức tranhđầu tư công còn nhiều nghịch lý của Việt Nam. Truy nguyên cốt lõi vấnđề, có thể khái quát qua hai góc nhìn chính. Một là mối quan hệ chiềungang chồng chéo giữa ngân hàng, doanh nghiệp nhà nước và các cơ quanchủ quản. Hai là sự phân cấp chiều dọc giữa địa phương và Trung ươngtrong việc thực hiện quyền lợi và nghĩa vụ về ngân sách vẫn còn nhiềubất cập.

Chẳng hạn, mô hình phân cấp đầu tư của nước ta từ năm 2006 đến nay đượcví von như mô hình “phân cấp trắng”, Bộ KH-ĐT gần như không có vai tròtrong việc cân đối giữa nhu cầu và khả năng cung ứng. Cơ chế của đầu tưgần như là quá trình “xin – cho” giữa hai bên vốn là “cặp bài trùng”trong từng khoảng lợi ích: Các ngành và địa phương quyết định dự án đầutư, còn nguồn vốn là “xin từ ngân sách trung ương”.

Do đó, nhiều trường hợp các doanh nghiệp nhà nước (DNNN) và các tỉnh,trung ương sẽ liên kết giành lấy những dự án béo bở và củng cố ảnh hưởnglẫn nhau, với mục đích đôi bên cùng có lợi. Trong mối quan hệ này, đãthiếu đi một cơ quan đủ “tầm” để kiểm soát tính hiệu quả của các dự ánvà lưu thông dòng vốn. Tình trạng thiếu vốn của các dự án khởi công làmột hệ quả khó tránh khỏi, đồng thời kéo theo việc bất cân đối trong đầutư, sử dụng công nghệ thiết bị lạc hậu, kéo lùi tiến độ thực hiện, đầutư thiếu tập trung và dứt điểm cho các công trình trọng điểm…

Thực tế khi triển khai đầu tư trong cơ chế thị trường cần bình đẳng giữa các doanh nghiệp với nhau không phân biệt NN hay tư nhân vì chủ thể được thực hiện đầu tư cần pahir có năng lực và phương án quản lý kinh doanh về điều này chính các DNTN có phản ứng nhanh nhạy hơn vớithị trường và những cơ hội mới. 

Nhưng thực tế các DNNN lại được đầu tư nhiều hơncác doanh nghiệp tư nhân về cả công nghệ, kỹ thuật, nguồn nhân lực,được Nhà nước hỗ trợ thông qua các chính sách ưu đãi, được ưu tiên tiếpcận vốn tín dụng, thậm chí còn được Nhà nước bảo lãnh trong việc đi vaynợ lớn từ các nước với lý do là hoàn thành các đơn đặt hàng từ Nhà nước.Dù có những ưu thế gần như tuyệt đối về mọi mặt, DNNN lại không thể tạonên một sự vượt trội. Nhưng dù sao, với sự hậu thuẫn như vậy, một sốDNNN lớn đã trở thành lực lượng mạnh có ảnh hưởng trực tiếp đến sự pháttriển của nền kinh tế Việt Nam. Và do các hình thức phân biệt này, cácdoanh nghiệp tư nhân chọn lựa việc duy trì hoạt động với quy mô nhỏ vàphi chính thức hơn là đầu tư để đạt được lợi thế kinh tế theo quy mô. Nhưng ta cũng cần phải nói rõ là các doanh nghiệp phải có năng lực thực sự cả về chất lượng và phương pháp thực hiện chân chính. 

Ðiều này kìm hãm tăng trưởng về năng suất, bởi các doanh nghiệp nhỏkhông thể đầu tư vào các công nghệ tiên tiến hoặc đạt được lợi thế kinhtế theo quy mô thông qua việc tổ chức và quản trị có hiệu quả hơn. Sựthiếu vắng những công ty với quy mô lớn và được quản lý một cách chuyênnghiệp trong khu vực công và tư đã giới hạn hoạt động sản xuất của ViệtNam – chỉ hướng vào những sản phẩm thâm dụng về lao động và có giá trịgia tăng thấp.

Khi địa phương nào cũng thấy đặc thù của mình là có một không hai, cókhả năng tạo thành lợi thế cạnh tranh để đưa tỉnh nhà cất cánh, cộng vớisự liên kết không chặt chẽ ở hàng ngang giữa các bộ chủ quản, ngân hàngvà các DNNN, thì đánh giá hay thẩm định dự án sẽ mang tính cục bộ hoặcngười nhà “xem xét với nhau”. Bởi vậy, “63 vùng kinh tế” không mang tínhliên kết đồng bộ tương ứng với 63 tỉnh, thành, cùng với hàng loạt dự ánchậm trễ, thất thoát, lãng phí trong những năm vừa qua là những hệ quảtrực tiếp từ sự bất đồng bộ của cơ chế này.

Nhận định “Gốc rễ của tái cơcấu đầu tư công là nhất thiết cần điều chỉnh tư duy đầu tư công bằng cáccách làm cụ thể. Đã đến lúc cần tập trung chất thay vì lượng, nếu khôngthì đầu tư công sẽ tiếp tục dàn trải và còn nhiều hệ quả chờ đợi phíatrước”. Điều chỉnh tư duy ở đây, Phó thủ tướng nhấn mạnh hàm ý về việcnâng cao hiệu quả đầu tư, mà yếu tố “chất lượng” thay vì “số lượng” giữvai trò kim chỉ nam. Và để có thể từ chối cái lợi trước mắt, hướng tớicác công trình có chất lượng thì một “cơ chế hiệu năng” trong việc đánhgiá và xét lọc các dự án phải được thành lập, trong đó yếu tố phân cấpquyền và trách nhiệm trong việc cấp phép đầu tư phải được lựa chọn như tiêu chí hàng đầu.

Nghịch lý đầu tư công là bất cập về chức năng và mâu thuẫn lợi íchtrong bộ máy điều hành. Loại bỏ hay ít nhất có biện pháp chế tài nhữngyếu tố này là chìa khóa của mọi chìa khóa để cải thiện bức tranh màu xámcủa đầu tư công nước ta thời gian tới.

Đê cải cách đầu tư công hay gọi là cái cấu trúc đầu tư công trước hết phải có một bản kết luận và thực hiện kỳ sát hạch kiêm tra công khai minh bạch kết quả của những phi vụ đã đầu tư “hiệu quả đến đầu” phân định rõ ràng mục tiêu phát triển theo vùng miền lợi thế địa lý và kinh tế theo ngành và lĩnh vực từ đó mới có chiến lược triển khai về thời gian và “đầu tư cái gì? đầu tư cho ai ? đem lai lợi ích hiệu quả ?